Idea utworzenia w Gdańsku instytucji muzealnej była obecna w życiu kulturalnym miasta już w 1. połowie XIX wieku. Przyczyniła się do tego aktywność Towarzystwa Sztuk Pięknych (Kunstverein), założonego w 1835 roku, które od zarania swej działalności dokonywało zakupów obrazów z myślą o przyszłej muzealnej galerii malarstwa.
Jeden z członków-założycieli Towarzystwa, malarz Johann Carl Schultz, późniejszy inicjator powstania Stowarzyszenia na Rzecz Zachowania Starodawnych Budowli i Zabytków Sztuki Gdańska (1856), podczas podróży do Włoch w 1844 roku poznał rzeźbiarza Rudolfa Freitaga i namówił go na przyjazd do Gdańska. Freitag objął stanowisko profesora gdańskiej Szkoły Sztuk Pięknych i zaangażował się w urzeczywistnienie idei organizacji muzeum. W 1848 roku uzyskał prawo do zamieszkania w zrujnowanym budynku dawnego klasztoru franciszkańskiego, który stanowił własność Ministerstwa Wojny. Przeniósł tu własny zbiór rzeźb, odlewów gipsowych, wyrobów rzemiosła artystycznego i kolekcję różnorodnych „starożytności”. Dzięki uporowi Freitaga zabytkowa budowla uniknęła rozbiórki i została ostatecznie przekazana miastu przez rząd królewski w Berlinie w 1864 roku. Rzeźbiarz przez wiele lat podejmował starania o utworzenie muzeum, gromadząc zabytki z Gdańska i okolic i bezskutecznie zabiegając o fundusze na odbudowę gmachu, wysyłając petycje do króla pruskiego i władz miasta. Formalne powołanie instytucji muzealnej umożliwiła dopiero fundacja gdańskiego kupca Carla Gottfrieda Klosego (1794-1868) oraz jego spadkobierców, Friedricha i Johanny Caroliny Henningsów, którzy przekazali na ten cel kwotę 60 000 talarów oraz obrazy o wartości 4 000 talarów. W dniu 30 marca 1870 roku formalnie powołano „Gdańskie Muzeum Miejskie założone przez Carla Gottfrieda Klosego i jego spadkobierców”, które stało się własnością miasta. Zarząd Muzeum stanowiło dwunastoosobowe kolegium kuratorskie; pierwszym kustoszem został Rudolf Freitag. Na początku 1872 roku ukończono remont i przebudowę gmachu według projektu budowniczego miejskiego Juliusa Alberta Lichta. W grudniu tego roku otwarto dla publiczności pierwszą wystawę sztuki w Galerii Obrazów, zorganizowało ją Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. Pierwszą wystawę zorganizowaną przez Muzeum Miejskie otwarto 1 marca 1873.
W 1872 przeniesiono do Muzeum, a w 1875 roku formalnie włączono do zbiorów cenną kolekcję zgromadzoną przez gdańskiego kupca Jacoba Kabruna (1759-1814), przekazaną na mocy testamentu Akademii Handlowej w Gdańsku (1814). Kolekcja zawierała ponad 300 obrazów, głównie flamandzkich i holenderskich, a także prawie 2000 rysunków i akwarel oraz około 11 tysięcy dzieł graficznych. W strukturze Muzeum funkcjonowała jako wydzielony zbiór z odrębną osobowością prawną.
W 1884 roku przeniesiono do gmachu Muzeum Miejskiego zbiory Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Westpreussisches Provinzial Gewerbe-Museum). Była to instytucja powołana w Gdańsku 28 grudnia 1881 roku, jako oddział założonego ponad rok wcześniej Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej (Westpreuβisches Proninzialmuseum) z siedzibą w Zielonej Bramie. Zbiorem założycielskim Muzeum Rzemiosł Artystycznych stała się zakupiona przez Związek Prowincji Zachodniopruskiej za 9000 marek kolekcja Eduarda Ludwiga Garbego, gdańskiego kupca i kolekcjonera, licząca ponad 400 obiektów. Składały się na nią wyroby ceramiczne – w większości fajanse, zabytki z miedzi i mosiądzu oraz meble. Początkowo zbiór był przechowywany w domu jednego z członków komisji założycielskiej, Oskara Bischoffa, przy ul. Kowalskiej 3 w Gdańsku. Od chwili przeniesienia kolekcji do siedziby Muzeum Miejskiego w kwietniu 1884 roku, połączone instytucje funkcjonowały jako Stadt- und Kunstgewerbemuseum. Pierwszą ekspozycję rzemiosła otwarto dla publiczności w krużgankach klasztoru franciszkańskiego 5 sierpnia 1885 roku.
Funkcję dyrektora Muzeum Rzemiosł Artystycznych sprawował Johannes Heise, konserwator zabytków prowincji Prusy Zachodnie. Po jego śmierci w 1899 roku zastąpił go Oskar E.S. Bischoff, kurator Muzeum Miejskiego z ramienia Zarządu Miasta. W 1912 roku kierownikiem obu placówek został Hans F. Secker, który w 1916 roku otrzymał tytuł dyrektora. Tę funkcję sprawował do 1922 roku; doprowadził do ostatecznego połączenia obu muzeów, modernizacji, przebudowy i udostępnienia nowych galerii. W 1921 roku Muzeum Rzemiosł Artystycznych oficjalnie przestało istnieć jako odrębna placówka, a jego zbiory stały się jednym z działów Muzeum Miejskiego. W tej formie instytucja funkcjonowała do wybuchu II wojny światowej.
II WOJNA ŚWIATOWA
Zabezpieczanie zbiorów muzealnych w Gdańsku rozpoczęło się jeszcze przed wybuchem II wojny światowej – w sierpniu 1939 roku przeniesiono najcenniejsze dzieła z poddasza na krużganki w razie ewentualnych nalotów bombowych. W 1941 roku zaczęto modernizować ochronę przeciwpożarową, a w piwnicy zamontowano pancerne drzwi. Miały tam zostać ukryte najdelikatniejsze obiekty ze srebra, bursztynu, porcelana i fajans. Klęska wojsk niemieckich pod Stalingradem i zbliżający się front wschodni przyspieszyły działania mające na celu uchronić gdańskie zabytki.
W latach 1943 – 1945 została przeprowadzona ewakuacja najcenniejszego wyposażenia zabytkowych budowli w Gdańsku, a także kolekcji z Muzeum Miejskiego w Gdańsku. Wytypowano szereg miejscowości w okolicach Gdańska do których miały zostać przewiezione dzieła sztuki z Gdańska – Orlinki, Giemlice, Sobowidz (43 obrazy i meble), Żelisławki (59 obrazów, księgozbiór, dokumentacja fotograficzna, rysunki), Rusocin (40 obrazów i meble), Pręgowo (obrazy i 27 drobnych obiektów t.j. wachlarze, zabytkowe oprawy książkowe, tabakierki), Tujec (39 obrazów), Stegna (258 obrazów ), Grabiny Zameczek (2 skrzynie sreber, skrzynie z obiektami z mosiądzu, cyny, miedzi, porcelaną i fajansem), Przywidz (18 skrzyń z fajansem, 7 skrzyń z porcelaną, 2 skrzynie tekstyliów, meble), Pawłowo ( 3 skrzynie z bursztynami), Mierzeszyn (rzeźba i obiekty rzemiosła artystycznego), Rzucewo (numizmaty, wyroby z kości słoniowej, meble), Sobowidz (część zbiorów graficznych, głównie grafika reprodukcyjna, rysunki).
Z polecenia gauleitera Alberta Forstera, jesienią 1944 roku, nastąpiła ewakuacja najbardziej wartościowych dzieł sztuki do Halle i zamku Reinhardsbrunn w pobliżu Gotha oraz do niewielkich miejscowości u podnóża gór Rhön w Turyngii. Najcenniejsze dzieło z muzeum Portret Johanna Schwarzwaldta Hansa Holbeina Młodszego zdeponowany został w skarbcu Banku Gdańskiego. Pod koniec wojny (luty-marzec 1945 rok) przeniesiono go, podobnie jak część dzieł ukrytych pod Gdańskiem (m.in. z Żelisławek), do piwnic Wielkiej Zbrojowni. Część obiektów została zabezpieczona na krużgankach Muzeum Miejskiego – kowalstwo, meble i przeszło 400 obrazów m.in. ze zbiorów Lessera Giełdzińskiego. Niestety większość z tych dzieł spłonęła.
Przez cały okres wojenny, równolegle do akcji zabezpieczania zbiorów, Muzeum Miejskie powiększało swoją kolekcję i prowadziło działalność wystawienniczą. Nazistowskiej agresji na kraje europejskie towarzyszyła prowadzona na szeroką skalę akcja rabunkowa dzieł sztuki. Zagrabione dobra kultury były inwentaryzowane i zwożone także do Muzeum Miejskiego m.in. dzieła z kolekcji Sierakowskich z Waplewa czy kosztowności korporacji Czarnogłowych z Rygi. Rekwirowane u osób prywatnych dzieła, trafiały do domów aukcyjnych i antykwariatów prowadzonych przez nazistowskich marszandów, którzy umożliwiali zakupy niemieckim kolekcjonerom i instytucjom. Z nowych możliwości nabycia eksponatów do kolekcji muzeum korzystał także dyrektor Muzeum Miejskiego Willi Drost, wspierany finansowo przez nazistowskie władze Gdańska. W okresie sprawozdawczym 1941–1942 Muzeum pozyskało do zbiorów 72 obrazy, 30 grafik i rysunków oraz cztery rzeźby. W kolejnym okresie 1942–1943 zakupiono 14 obrazów olejnych, sześć rysunków i teczki z rycinami. W latach 1943-1944 dyrektor odbył dwie podróże do Holandii skąd przywiózł obrazy mistrzów holenderskich. Drost wzbogacił także kolekcję o dzieła gdańskich twórców t.j Fritza Pfuhlego, Stanisława Chlebowskiego, Brunona Paetscha, Johanna Carla Schultza czy Daniela Chodowieckiego. Podczas wojny do kolekcji Muzeum Miejskiego zostały zakupione m.in. obrazy: Aelbert Jacobszoon Cuyp (1620-1691) Portret męski, Philips Wouwerman (1619-1668) Jeźdźcy przed namiotem, Jan Josephszoon van Goyen (1596-1659) Chałupy nad kanałem, David Teniers Młodszy (1610-1690) Ucieczka do Egiptu, Adrian van Ostade (1610-1685), Lirnik, Ferdinand Bol (1616-1680) Anioł i Hagar na pustyni, Paulus Janszoon Moreelse (1571-1638), Portret młodej kobiety jako Minerwy, Jacob von Ruisdael (1628-1682), Krajobraz z ruinami, Jacoba Jordaensa (1593-1678) Portret dziecięcy, Alexis Grimou, Portret artysty (1678-1733).
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Na gruzach przedwojennej instytucji już w 1945 roku rozpoczęło działalność Muzeum Miejskie zorganizowane przez polskie władze. Przejęło budynek, który podczas bombardowań lotniczych i ostrzału artyleryjskiego miasta w marcu 1945 roku został zniszczony w ponad 60 procentach. W wyniku trwającego 9 dni pożaru (20-29 III) wypaliły się mury, spłonął dach, całkowitemu zniszczeniu uległa kondygnacja pierwszego piętra; uszkodzone były także sklepienia w przyziemiu, przeszklenia wybite, a piwnice zostały zalane. Zniszczeniu uległa część zabytków, które pozostały w budynku, m.in. kilka gdańskich mebli, wyroby kowalstwa artystycznego, część kolekcji Lessera Giełdzińskiego z Sieni Gdańskiej; spłonęło 301 obrazów, a kolejnych 11 było poważnie uszkodzonych [1].
Prace nad organizacją muzeum, przejętego przez Wydział Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego, rozpoczęto już w kwietniu 1945 roku. W dniu 5 kwietnia przybył do Gdańska profesor Jan Kilarski z grupą współpracowników z Ministerstwa Oświaty w celu odnalezienia i zabezpieczenia ukrytych dzieł sztuki. W tym czasie wciąż przebywał w Gdańsku ostatni dyrektor Stadt- und Kunstgewerbemuseum, prof. Willi Drost, który podjął współpracę z polskimi władzami; dzięki jego wskazówkom możliwe było odnalezienie i przewiezienie do muzeum części zachowanych zbiorów, które pod koniec wojny zostały ewakuowane do podgdańskich miejscowości lub ukryte na terenie miasta. W ten sposób stopniowo powracały do muzeum obiekty z Pawłowa, Rzucewa, Sobowidza, Pręgowa, Przywidza i Grabin-Zameczku. Niestety, w wielu przypadkach miejsca ukrycia mienia muzealnego zastawano splądrowane; znajdowano skrzynie z potłuczoną porcelaną i szkłem, fragmenty zniszczonych zabytków rozrzucone po okolicy [2]. Równolegle z polskimi władzami poszukiwania cennych dzieł sztuki prowadzili Rosjanie; przybyłą już w marcu 1945 grupą Komitetu do Spraw Sztuki przy radzie Ministrów ZSRR kierował podpułkownik Leontij Denisow [3]. Brygada Denisowa, wspierana przez Sztab Rezerwy Armii, od początku kwietnia do sierpnia 1945 przeszukała dziesiątki miejscowości na terenie Pomorza, a także miejsca, w których znajdowały się dzieła sztuki ukryte w samym Gdańsku: Wielką Zbrojownię, piwnice Ratusza Staromiejskiego, a także piwnice dawnej Sparkasse, gdzie odkryto kolekcję liczącą 14 000 numizmatów. Owocem działalności Rosjan było 98 skrzyń z wyborem najcenniejszych zabytków, przewiezionych do Moskwy dwoma transportami we wrześniu 1945 i marcu 1946 roku, a zdeponowanych w Muzeum im. Puszkina.
Zabytki przewożone do muzeum z terenu Pomorza składowano na parterze w części ocalałej od pożaru, zabezpieczano i poddawano zabiegom konserwatorskim, prowadząc jednocześnie prace inwentaryzacyjne. Pierwszy inwentarz został opracowany w czerwcu i lipcu 1945 przez prof. Willego Drosta [4]. Równolegle trwały prace nad zabezpieczeniem i remontem zrujnowanego budynku. Przed przystąpieniem do odbudowy dokładnie przeszukano gruzy w spalonej części Muzeum w celu odnalezienia przysypanych eksponatów, za co przysługiwały premie [5].
W pierwszych miesiącach działalności Muzeum funkcję kierownika sprawował dr Edward Łepkowski. Od 15 grudnia 1945 roku placówką kierował dr Jerzy Güttler, a od czerwca 1946 – dr Jan Chranicki.
Odbudowa rozpoczęła się pod koniec 1946 roku i trwała przez kolejne 10 lat. Pierwsze ekspozycje, ukazujące dawną sztukę i kulturę Gdańska i Pomorza, zorganizowano w krużgankach i salach przyziemia. W dniu 1 maja 1948 roku nastąpiło otwarcie muzeum, które otrzymało nazwę Państwowe Muzeum w Gdańsku; obecni byli wiceminister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski oraz dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie prof. Stanisław Lorentz. 1 lipca 1948 roku instytucję przemianowano na Muzeum Pomorskie. Na intensywnie odbudowywaną kolekcję złożyły się dzieła sztuki zwożone z miejsc wojennej ewakuacji, rewindykaty, przekazy z Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, składnic konserwatorskich, liczne dary oraz nowe nabytki. Zbiory zasiliły także depozyty z Muzeum Narodowego w Warszawie, głównie malarstwo polskie XIX i XX wieku.
Szerokie spektrum gromadzonych eksponatów pozwoliło na stworzenie odrębnych kolekcji: archeologicznej, historycznej, etnograficznej. Utworzone w muzeum działy: archeologiczny, morski i historyczny, po przekształceniu i wyodrębnieniu dały początek innym gdańskim instytucjom muzealnym. W ten sposób powstały: Muzeum Morskie (1960, obecnie Narodowe Muzeum Morskie); Muzeum Archeologiczne (1962); Muzeum Historyczne Miasta Gdańska (1971, obecnie Muzeum Gdańska). W dniu 7 X 1972 roku Muzeum Pomorskie otrzymało miano Muzeum Narodowego.
Więcej informacji na temat aktualnych zbiorów i oferty Muzeum Narodowego znajduje się tutaj.
Aktualnie Muzeum Narodowe w Gdańsku jest państwową instytucją kultury, prowadzoną i finansowaną przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
[1] Helena Kowalska, Straty wojenne Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum) w Gdańsku, Seria Nowa, t. 1, Malarstwo, Gdańsk 2017, s. 44-45.
[2] Marta Krajewska, Powojenne dzieje zbiorów ceramiki i szkła Muzeum Narodowego w Gdańsku – odbudowa kolekcji w latach 1945-1953. Ludzie i fakty, w: Nowy początek. (Od)budowa kolekcji muzealnych po II wojnie światowej, red. J. Trupinda, A. Siuciak, Malbork 2019, s. 404.
[3] O działaniach grupy Denisowa w Gdańsku i na Pomorzu: Maria Korzon, Przyczynek do historii gdańskich zbiorów artystycznych, „Cenne, Bezcenne, Utracone”, 2000, nr 1 (19), nr 2 (20), nr 3 (21).
[4] Archiwum Biblioteki Muzeum Narodowego w Gdańsku, Inventar der Kunstgegenstände des Danziger Stadtmuseums übergeben Ende Juli 1945 [W. Drost], sygn. MNG/A/I/14.
[5] Krajewska 2019, s. 406-407.
